२२ जून वाढदिवसाच्या हार्दिक शुभेच्छा
प्रा. राजकुमार मुसणे
प्रशांत रामटेके संपादक प्रबोधिनी न्युज – गेली पाच दशके झाडीपट्टी रंगभूमीच्या नाटकाद्वारे प्रभावी अभिनयाने विनोदाचा ठसा उमटवीत आपल्या अस्तित्वाची नाममुद्रा कोरणारा विनोदवीर म्हणजेच के.आत्माराम होय. झाडीपट्टी रंगभूमीवरील विनोदी कलावंत के.आत्माराम या नावाने ओळखले जाणारे आत्माराम अंताराम खोब्रागडे यांचे नाव विशेषत्वाने घेतले जाते. २२ जून १९६१ ला भंडारा जिल्ह्यातील कन्हाळगाव या लहानशा खेड्यात कमलाबाई व अंताराम यांच्या पोटीआत्माराम यांचा जन्म सर्वसामान्य कुटुंबात झाला .आत्माराम यांनी प्रतिकुलतेवर मात करीत परिश्रमाने शैक्षणिक, सामाजिक व कलाक्षेत्रात लौकिक प्राप्त केले. क्षणोक्षणाला हास्योत्पादकतेने मनमुराद हसायला लावणारे अष्टपैलू विनोदवीराने वैशिष्ट्यपूर्ण अभिनयाने रसिक प्रेक्षकांच्या मनावर विलक्षण छाप निर्माण केली .
उपक्रमशील शिक्षक, उत्तम वक्ता, कॉमेडीचा बादशहा असलेले नट, नाटककार, उत्कृष्ट नेपथ्यकार, विविध कार्यक्रमाचे संयोजक अशा वैविध्यपूर्ण भूमिकेने त्यांनी बहुआयामित्व सिद्ध केले. पौराणिक, कौटुंबिक, सामाजिक समस्याप्रधान ,राजकीय अशा वेगवेगळ्या विषयावरील साधारणत: चार हजार पेक्षाही अधिक नाट्यप्रयोगात के. आत्माराम यांनी विविध अंगी भूमिका साकारल्या आहेत. नाट्यनिष्ठेने छंदाची जोपासना करीत शिक्षकीपेक्षा सांभाळून नाट्य क्षेत्रात अविरत प्रेक्षकांना हसविणारा हा किमयागार निश्चितच महान आहे. म्हणूनआज झाडीपट्टी नाट्य क्षेत्रातील अग्रेसर लोकप्रिय कलावंत म्हणून त्यांची ख्याती आहे.
के.आत्माराम यांचे बालपण खेड्यातच गेले . विदारकतेशी जुळवून घेत कष्ट, परिश्रमाने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचाराने प्रेरित होत प्रयासाने शिक्षणामुळे आयुष्य फुलविले. उच्च शिक्षणानंतर प्रारंभी ३२ वर्ष मिंडाळा येथील माध्यमिक विद्यालयात शिक्षक व पुढे मुख्याध्यापक – प्राचार्य म्हणून आत्माराम खोब्रागडे सर प्रदीर्घ सेवेनंतर निवृत्त झाले. कांचन यांच्यासोबत १९९०मध्ये विवाह केल्यानंतर संसार वेलीवर फुललेले प्रतीक व ऋत्विक या दोन अपत्याने कुटुंब बहरले. टाटा टायटन कंपनीत रिजनल मॅनेजर पदावर असलेला प्रतीक व आयटी कंपनीतील इंजिनिअर असलेला रितीक हे दोन्ही मुले यशस्वी ठरली. पत्नीच्या प्रसुतीच्या संवेदनशील वेळेसही नाट्यप्रयोगामुळे जवळ न राहता आल्याचे शल्य त्यांना बोचते. नाट्यप्रयोगाच्या वेळेस सायंकाळी सहा वाजता आईचा मृत्यू झाला. तरीही रात्रभर प्रयोग पूर्ण करीत प्रेक्षकांना हसविणारा आणि सकाळी जाऊन आईची अंत्यविधी करणाऱ्या कलावंतांची नाट्यनिष्ठा वाखाणण्यासारखीच.
प्रारंभी नवतरुण नाट्य मंडळ, पंचशील नाट्य मंडळ, गनी भैय्या यांच्या भारत प्रेस, महालक्ष्मी प्रेस, महाराष्ट्र रंगभूमी आणि आता चंद्रकमल थिएटर्स वडसा आदी नाट्य कंपन्यांच्या माध्यमातून आत्माराम खोब्रागडे यांनी अभिनयाचा रंगमंचीय प्रवास केला आहे. झाडीपट्टीतील के.आत्माराम , प्रा.शेखर डोंगरे आणि पौर्णिमा काळे या त्रिकुटाने प्रेक्षकावर प्रचंड गारुड निर्माण केले. आता मागील कित्येक वर्षापासून के. आत्माराम ,डॉ. शेखर डोंगरे सर आणि पायल कडूकर या तिघांची विलक्षण अभिनयाची जुगलबंदी झाडीपट्टी रंगभूमीत सर्वश्रुत आहे. प्रेक्षक त्यांच्या धमाकेदार एन्ट्रीची आतुरतेने वाट पाहत असतो. एन्ट्री झाली की, अभिनयाने पोट धरून खळखळून हसतो.रुबाबदार चेहरा, धडधाकट शरीरयष्टी, गौरवर्ण, बोलके डोळे, हजरजबाबीपणा, शरीर चपळता, मुद्राभाव बदलण्याची विलक्षण किमया, समयसूचकता, भारदस्त संवादफेक , समर्पक शारीरिक हालचाली आणि गजब वेशभूषेमुळे रसिकाच्या मनावर पटकन प्रभाव टाकणारे के सरांचे आकर्षक व्यक्तिमत्व आहे. लोभसपणे संवाद साधताना त्यांचा चेहरा शब्दांबरोबर किंवा शब्दापलीकडेही बोलका होत जातो. रंगमंचावर स्वतःला विसरून प्रचंड ताकदीने भूमिका निभावणारा हा कलावंत पडद्यामागे मितभाषी, रोखठोक, आत्ममग्न असतात.नाटकातील कोणताही प्रसंग असो तो हुबेहूब वटविण्यात हातखंडा असलेले विनोदवीर के .आत्माराम यांनी कंजूस, विक्षिप्त, लग्नोत्सुक, बाईलवेडा , लगट करणारा, उतावीळ, फसवेगीर मामा अशा विविध अं भूमिका उत्तम साकारल्या आहेत. पात्रांचा परिचय करून देत ते पात्र रंगवत अधिक खुलवण्यासाठी प्रयत्नरत असतात. पात्रा प्रमाणेच घटना प्रसंगाची वातावरण निर्मिती जबरदस्त करतात.
भूमिकेतील बारकावे प्रेक्षकासमोर उजागर करणारा हा द्रष्टा कलावंत आहे. उदाहरणात टाकलेले पोरं नाटकातील” टकल्या’, कुत्र्यांच्या भुंकण्याचा आवाज, चीड, संताप, उद्रेक व्यक्त करण्यासाठी प्राण्यांवर.’ भुकता का बे ‘ म्हणत रोष व्यक्त करतात. तसेच पापी पुत्र नाटकात बाईलवेडा दर्शविण्यासाठी विंगीतूनच दगडफेकीच्या दृश्या द्वारे यांना भी तुमच्यामध्ये दम असेल तर एक एक या ना असं म्हणत अगदी दगड फेकत होणारी एन्ट्री दमदार असते. अर्थातच झाडीपट्टीचा कादरखान असलेला विनोदवीर आत्माराम खोब्रागडे सर या नाट्यव्रतीचा कलारंग प्रवासही कुतूहलजनक व प्रेरणादायी आहे. औरंगाबाद येथून उच्च शिक्षण घेऊन आलेले त्यांचे चुलत बंधू ॲड.वि.सी. खोब्रागडे हे नाट्यप्रेमी होते. त्यांनी आपल्या कन्हाळगावातच स्थानिक कलावंतांना सोबत घेत ‘डाकू मानसिंग’हे नाटक बसविले. मुळातच कलासक्त नाट्यप्रेमी असलेल्या आत्माराम खोब्रागडे यांनाही डाकू मानसिंग या व्यावसायिक नाटकात वयाच्या चौदाव्या वर्षी ‘ राघू ‘ या नोकराची विनोदी भूमिका करण्याची संधी मिळाली अन् अभिनयाची चुणूक उत्तमरीत्या दर्शविल्याने लोकांनी पसंती दिली.हेच त्यांचे नाट्य क्षेत्रातील पहिले पदार्पण होय. साधारणत: १९७५ मध्ये नवतरुण नाट्य मंडळ कन्हाळगाव या मंडळाच्या माध्यमातून ॲड.वि.सी. खोब्रागडे यांच्या दिग्दर्शनातील डाकू मानसिंग, सम्राटाचा सूड(लालू ),येळकोट मल्हार (जिजाबा )अशा भूमिका एक हौस म्हणून करीत असताना नाट्य क्षेत्रातील ग्लॅमर त्यांना खुणावू लागले. शिक्षण घेत असताना कर्मवीर विद्यालय नागभीड येथील ‘घेतलं शिंगावर’ या नाटकातील स्त्री पात्र,वर्ग अकरावीत असताना सह कलावंत शेखर डोंगरे यांच्या सोबतच्या ”हा स्पर्श मायेचा’ नाटकातील (पांड्या) ही भूमिका त्यांनी उत्तम वटविल्यामुळे सर्वत्र कौतुक होत असे. अर्थातच गावातील हौशी नाट्य मंडळ व शाळेतील स्नेहसंमेलनाच्या माध्यमातून पदार्पण केलेल्या के.आत्माराम यांच्यावर कलेचे संस्कार होत नाट्याभिनयाची जडणघडण होत गेली. निश्चितच आई-वडिलांनी एकुलता एक लाडका मुलगा असतानाही उदार मनाने नाट्य क्षेत्राकरिता दिलेले स्वातंत्र्यामुळे कलेची उपासना करता आली. दीड ते दोन महिन्यापासून तालीम करणे ,नाटकाची तयारी अन् नाट्य प्रयोग या सर्व प्रक्रियेत त्यांचे वडील हे उत्साहाने सहभागी असायचे. निश्चितच वडिलांच्या पाठिंब्यामुळे नाट्य क्षेत्रातील करिअरची संधीचे सोने करता आले.
आत्माराम खोब्रागडे यांनी नाट्यलेखनही केले आहे. वर्ग दहावीत असतानाच त्यांनी ” डाकूजवाला “हे लोकनाट्य लिहिले. बदमाश गुंड देखील परिवर्तनसन्मुख कसा होतो ,परिस्थितीनुसार त्याच्यातील बदलाची नोंद घेणारे हे नाट्य आहे. “डाव जिंकला चटक चांदणी “या नाटकाचे लेखनही आत्माराम खोब्रागडे यांनी केले असून त्याचे विविध ठिकाणी दहा प्रयोग झालेले आहेत. दुसऱ्याच्या संसारात अनावश्यक लुडबुड करून त्याचा संसार उदध्वस्त करू पाहणाऱ्यांच्या जीवनावरील ‘माझ्या खिडकीत वाकून पाहू नका ” पदवीच्या अंतिम वर्गाला असताना हे नाटक त्यांनी लिहिले. विशेषत: झाडीपट्टीतील नामांकित महाराष्ट्र प्रेसने या नाटकाचे पंचवीसपेक्षा अधिक यशस्वी प्रयोग केले आहेत. त्याचप्रमाणे ‘ माझं तुझ्याजवळ गेलेच कसं ‘ द्विअर्थी शीर्षकाच्या या फार्सीकल नाटकाचे लेखन त्यांनी केले असून विठ्ठल बडे सारख्या कलाकाराने त्यात अभिनय केला, हे विशेष. तद्वतच व्यसनाधीनतेमुळे त्रस्त पत्नी पतीचे घर सोडून जाते तेव्हा मुलाचा सांभाळ करण्याचे वडील आणि कुटुंब या विषयावरील अनाथ हे नाटकही लोकप्रिय झाले. नोकरी, व्याप, नाटकातील अभिनय, नेपथ्य व्यवस्थापन, कौटुंबिक जबाबदाऱ्या सांभाळत प्रपंच नेटका करून सतत प्रयोगधर्मी राहिलेल्या या कलाकाराचे जगणेही इतरांना हेवा वाटणारेच आहे.आत्माराम खोब्रागडे यांनी अध्यापन व अभिनय या क्षेत्रात अमीट असा ठसा उमटविला.
आत्माराम खोब्रागडे यांना विनोदी नट म्हणून नाट्य क्षेत्रात प्रचंड लोकप्रियता मिळालेली आहे. के .आत्माराम आणि डॉ.शेखर डोंगरे यांच्या नावावरच मंडळे नाटकं आयोजित करतात अन तिकिटाची आगाऊ बुकिंग होऊन प्रचंड गल्ला जमवला जातो. या कलावंतांचे विशेष म्हणजे कथानकाला अनुसरून सर्जनशीलतेने नवीन विनोदाची निर्मिती करून प्रेक्षकांना हसवितात. झाडीपट्टीतील लोकप्रिय अनेक नाटकातून त्यांनी वेगवेगळ्या भूमिका साकारल्या. झाकून किती झाकायचं मधील ( देवदास छक्का), लावणी भुलली अभंगांलामधील (सुभान्या) , भूक नाटक (तात्या), फाटका संसार मध्ये (दामाजी) , पापी पुत्र मधील वाढत्या वयानुसार लग्न न जुळल्यामुळे तडफडणारा स्त्री आकर्षणाने उतावीळ बावरलेला (गिरीधर ). या त्यांच्या भूमिका प्रचंड लोकप्रिय ठरल्या आहेत. का रक्त पिता गरिबाचे नाटकातील (रवीना ठुसठुस,), बायको पेक्षा मेहुणी बरीमधील स्त्री भूमिका के. सरांच्या अभिनयाला दाद देण्यासारख्या आहेत.
दादा कोंडके, जगदीप, जॉनी लिव्हर, कादर खान यासारख्या कलावतांचा प्रभाव त्यांच्यावर जाणवतो.
दाताला क्लिप लावण्याची , टक्कल दर्शविण्याची स्टाईल वैशिष्ट्यपूर्ण असल्याने प्रेक्षक आकर्षित होतात. बोडीझोक्या, टापरीगोदी, काळी मस, भैताडबेलनी , देवगाय, घुसमाडतो अशा अस्सल झाडीबोलीतील वैशिष्ट्यपूर्ण द्विअर्थी शब्द उच्चारणाने प्रेक्षकांना पोट धरून हसवितात. द्विअर्थी संवाद व अश्लीलता दृष्टीआड करता येणार नाही ”आता… पंधरा दिवस गा..’ असे म्हणताच पापीपुत्र नाटकात प्रेक्षक हसून लोटपोट होतात.
के. आत्माराम आणि प्रा.शेखर डोंगरे यांच्या जोडीने झाडीपट्टी रंगभूमीला विनोदाच्या क्षेत्र कल्पकतेने विस्तारत दिलेले योगदान ऐतिहासिक स्वरूपाचेच आहे. साठी पार केलेल्या या दोघांच्या अभिनयाची जुगलबंदी आजही पाहणे हा आनंदोत्सवच असल्याचा प्रत्यय प्रस्तुत लेखकालाही येतो.पाहिलेली नाटके ही लेखकाने पुन्हा पुन्हा पाहून रंजकतेने पुनर्प्रत्ययाचा नाट्यानंद घेतला आहे. ही जोडी रंगमंचावर प्रवेशल्यावर क्षणार्धातच प्रेक्षागृहात प्रचंड हशा निर्माण होतो. खरे तर विनोदाच्या बाबतीत या दोघांनी झाडीपटलावर नाममुद्रा प्रतिष्ठितपणाने कोरली. त्यांच्या अभिनयशैलीला तोड नाही.आपल्या अभिनयाने प्रेक्षकांच्या मनावर छाप पाडत अनेक भूमिका चिरस्मरणीय करणारे झाडीपट्टी रंगभूमीच्या इतिहासातील हे दोन अजरामर दैवत मांनता येतील. झाडीपट्टी रंगभूमीचे कला रंगवैभव समृद्ध करणारे हिरे आहेत.
नाट्य क्षेत्रातील उल्लेखनीय कामगिरीबद्दल के. आत्माराम यांनाअखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद,जागतिक पहिल्या अखिल भारतीय आंबेडकरवादी साहित्य संमेलन, झाडीपट्टी सांस्कृतिक महोत्सव २०२४ मुल येथे ज्येष्ठ रंगकर्मी म्हणून सन्मानित करण्यात आले.विदर्भाच्या गौरवशाली सांस्कृतिक परंपरेची अस्मिता जपत चैतन्य निर्माण केल्याबद्दल व रंगभूमी विषयी आस्था बाळगत नाट्यक्षेत्रातील निष्टेने कार्य केल्याबद्दल अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद नागपूर शाखेच्या वतीने झाडीपट्टी ज्येष्ठ रंगकर्मी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.
झाडीपट्टीमध्ये एकेकाळी सांस्कृतिक अस्मिता म्हणून येथील नाट्य चळवळ विकसित झाली ;परंतु अलीकडे मात्र व्यावसायिकता अधिक होत असल्याची खंत ते व्यक्त करतात .किंबहुना दिवसेंदिवस नाटक पाहणाऱ्या प्रेक्षकांचा उत्साह कमी होत असून संख्याही कमी होत असल्याचे वास्तव ते मान्य करतात. तसेच कलावंतांनी कोणाचेही अनुकरन न करता स्वतःचं स्वतंत्र अस्तित्व तयार करावे. अभिनय क्षेत्रात परिश्रम घ्यावेत, भूमिकेला योग्य न्याय देण्याचा सल्लाही ते देतात.एकंदरीत झाडीपट्टीच्या प्रेक्षकांना हास्यकल्लोळात न्हाहून काढणाऱ्या विनोदवल्लीने झाडीपट्टी नाटकाला आपल्या वैशिष्ट्यपूर्ण अभिनयाने वेगळेपण देत समृद्धता निर्माण केली.६४ वर्ष पूर्ण होऊनही प्रकृती स्थिर नसतानाही प्रेक्षकांच्या प्रेमातून निर्माण होणाऱ्या ऊर्जेने आजही ते रंगभूमीची सेवा करीत आहेत. अभिनयाला प्रेक्षक भरभरून दाद देतात त्या एनर्जीच्या बळावरच अजून नाविन्यपूर्णता आणण्यासाठी ते धडपडतात. झाडीपट्टीचा अस्सल हिरा के. आत्माराम यांना वाढदिवसानिमित्त हार्दिक शुभेच्छा तथा त्यांच्या नाट्यनिष्ठेला व रंगसेवेला मानाचा मुजरा.
प्रा. राजकुमार मुसणे, गडचिरोली
